Туынды құралдар – бұл не?

Соңғы кездері трейдерлер деривативтер ұғымына барған сайын көбірек қызығушылық танытуда. Бұл қаржылық құралдар жаңадан бастаған трейдерлер әдетте қолданатын құралдарға қарағанда күрделірек болып саналады. Деривативтік келісімшарттар – екі немесе одан да көп тарап арасындағы, өз құнын акциялар, облигациялар, тауарлар немесе форекс валюталары сияқты негізгі активтерден алатын арнайы келісімдер. Осы нұсқаулықта біз деривативтерді инвестициялық құрал ретінде, олардың түрлерін, маңызды сипаттамаларын, сондай-ақ артықшылықтары мен ықтимал тәуекелдерін егжей-тегжейлі қарастырамыз.

Мазмұны

Негізгі қорытындылар

Туынды құралдар дегеніміз не?

Туынды құралдардың түрлері

Туынды қаржылық құралдардың артықшылықтары мен кемшіліктері

Туынды құралдарға инвестиция салу

Қорытынды

Жиі қойылатын сұрақтар

Негізгі қорытындылар

• Туынды қаржылық құралдар – құны негізгі активтерге негізделген екі немесе одан да көп тараптар арасындағы қаржылық келісімшарттар.
• Туынды құралдардың төрт негізгі түрі: фьючерстік келісімшарттар, форвардтық келісімдер, опциондар және своптар.
• Туынды құралдар негізінен тәуекелдерді басқару, баға өзгерістеріне бәс тігу, арбитраж мүмкіндіктерін пайдалану және позицияларды левередждеу үшін қолданылады.
• Туынды келісімшартты жекелестіру мен икемділік артықшылығын пайдалану үшін ресми емес нарықта (OTC) немесе тәуекелді азайту және стандарттауды қамтамасыз ету үшін реттелетін биржаларда саудаға шығаруға болады.

Туынды құралдар дегеніміз не?

Туынды қаржылық құралдар – құны акциялар, облигациялар немесе тауарлар сияқты негізгі активтерге негізделген және спекуляция, хеджирлеу және басқа да қаржылық мақсаттар үшін қолданылатын қаржылық келісімшарттар. Бұл қаржылық құралдарды реттелетін биржаларда немесе Чикаго тауар биржасы (CME) сияқты реттелетін биржаларда емес (OTC) саудалауға болады.

Туынды құралдардың негізгі сипаттамаларына мыналар жатады, бірақ олармен шектелмейді:

1. Стандартталған келісімшарттар. Туынды құралдар алдын ала белгіленген шарттардан тұрады, мысалы, келісімшарт көлемі, аяқталу мерзімі және қатысатын актив. Бұл оларды биржаларда саудалау процесін жеңілдетеді.
2. Левериджді қолдану мүмкіндігі. Сіз туынды құралдар позициясын леверидждей аласыз. Бұл салыстырмалы түрде аз инвестициямен ірі көлемдегі активтерді басқаруға мүмкіндік береді, нәтижесінде әлеуетті табыс (немесе шығын) артады.
3. Хедждеу мүмкіндігі. Деривативтік келісім-шарт инвесторларға портфельдегі активтердің күтпеген баға төмендеуінен қорғануға көмектеседі.
4. Спекулятивтік мүмкіндіктер. Туынды құралдармен жасалатын мәмілелер саудагерлерге негізгі активке иелік етпей-ақ баға өзгерістеріне спекуляция жасауға мүмкіндік береді.
5. Әртүрлі формалары. Фьючерс келісімшарттары, опциондар, форвардтар және своптар әртүрлі инвестициялық талаптарды қанағаттандырады, стратегияларға әртүрлі таңдау мүмкіндіктері мен икемділікті ұсынады.
6. Ликвидтілік. Туынды құралдар стандартталған және биржада саудаланатындықтан жоғары ликвидтілікпен ерекшеленеді, бұл оларды сатып алу немесе сатуды жеңілдетеді.

Туынды құралдардың түрлері

Туынды құралдар нарығында тәуекелдерді басқару немесе спекуляция мақсатында әртүрлі туынды өнім түрлері қолданылады. Осы әртүрлі санаттарды айқын түсіну позицияны тиімді басқару үшін өте маңызды. Әрбір туынды өнім өзіндік ерекшеліктерге ие және белгілі бір қаржылық стратегияларға арналған. Келесі бөлімдерде біз туынды келісімшарттардың негізгі түрлерін қарастырып, олардың негізгі сипаттамалары мен қолдану мысалдарын сипаттаймыз.

Фьючерстер

Фьючерс келісімшарттарына келетін болсақ, инвесторлар бұл сауда құралымен көрсетілген негізгі активтің болашақта белгіленген күні алдын ала келісілген баға бойынша сатып алу немесе сату міндеттемесімен байланысты екенін ескеруі керек.

Мұндай биржада саудаланатын туынды құралдар тауарлар, валюталар және басқа қаржылық құралдар сияқты активтердің болашақтағы ықтимал ауытқуларына бәс тігу үшін кеңінен қолданылады. Алайда фьючерс келісімшарттарын портфельге қосар алдында әрбір инвестор оның барлық ерекшеліктерін білуі керек. Міне, сіз білуге тиіс негізгі мәліметтер.

1. Стандарттау. Фьючерс келісімшарттары жоғары дәрежеде стандартталған. Олар саудаланатын биржа келісімшарттың шарттарын, мысалы, активтің мөлшерін, сапасын және жеткізу мерзімін анықтайды. Бұл қаражаттың жоғары өтімділігін қамтамасыз етіп, фьючерс саудасын жеңілдетеді.
2. Сатып алушылар мен сатушылардың міндеттемелері. Фьючерс келісімі аяқталған кезде сатып алушы да, сатушы да шарт талаптарын орындауға міндетті. Бұл сатып алушының негізгі активті алдын ала келісілген баға бойынша сатып алуға, ал сатушының оны сатуға міндетті екенін білдіреді.
3. Күнделікті есеп айырысу. Фьючерстердің құны ағымдағы нарық бағаларына сүйене отырып күн сайын жаңартылады, нәтижесінде әр сауда күнінің соңында пайда немесе шығын анықталады. Бұл күнделікті есеп айырысу рәсімі келісімшарттың нарықтық құнын дәл көрсетуді және кез келген пайда мен шығынды дереу жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.

Фьючерс келісімшарттары басқа туынды құралдар сияқты хедждеу және спекуляция үшін жиі қолданылады, бірақ олардың стандартталған түрі мен жоғары өтімділігі әсіресе институционалдық инвесторлар мен трейдерлерді қызықтырады.

Форвардтық келісімшарттар

Бұл туынды құрал екі тарап арасында болашақта белгіленген баға бойынша актив саудасын жүргізуге арналған жеке келісімді білдіреді. Фьючерс келісімі мен форвардтардың негізгі айырмашылығы – форвардтар ресми биржада саудаланбайды және стандартталмаған. Келісім шарттары, мысалы, мөлшері, сапасы және жеткізу кестесі, қатысушылардың талаптарына сәйкес нақты анықталады.

Форвардтық келісімшарттардың негізгі сипаттамалары мыналар:

• Жекелендіру. Форвардтық келісімшарттар тараптарға негізгі активке, келісімшарт көлеміне және аяқталу мерзіміне қатысты қажетті шарттарды белгілеуге мүмкіндік беретін кеңейтілген жекелендіру опцияларын ұсынады.
• Қарсы тарап тәуекелі. Форвардтық келісімдер биржадан тыс саудаланады, бұл бір тараптың шарттық міндеттемелерін орындамау ықтималдығын арттырады.
• Күнделікті есептесу болмайды. Фьючерстерден айырмашылығы, форвардтық келісімшарттар күнделікті есептесуді талап етпейді; фьючерстер нарықтық баға бойынша күн сайын бағаланады. Оның орнына бұл келісімдер мерзімінің соңында аяқталады. Сондықтан барлық пайда мен шығындар тек жеткізу немесе келісім мерзімінің аяқталуы кезінде ғана есепке алынады.
• Икемділік. Форвардтық келісімшарттар қатаң стандартталмаған, бұл келісімшарт иесіне хедждеу немесе инвестициялық нақты талаптарға сәйкес келісімді баптауға мүмкіндік береді.

Кәсіпорындар мен қаржы институттары әдетте форвардтық келісімдерді арнайы жасалған шарттар аясында белгілі бір тәуекелдерді хедждеу үшін пайдаланады.

Опциондар

Опциондар – бұл туынды құралдар, олар иесіне белгілі бір болашақ күнге дейін алдын ала белгіленген баға бойынша активті сатып алу немесе сату міндеттемесін емес, таңдау құқығын береді. Опциондар фьючерстерден өзгеше, міндеттемені білдірмейді: олар иелеріне келісімді пайдалы болмаған жағдайда жүзеге асырмауға мүмкіндік береді.

Опциондардың негізгі сипаттамаларына жақынырақ үңілейік.

1. Міндетті емес. Жоғарыда айтылғандай, фьючерстерден айырмашылығы, опцион иесі келісімшартты орындамауға құқылы.
2. Премия төлемі. Опционды сатып алғанда сатып алушы сатушыға опционның құнын білдіретін премияны төлейді.
3. Баптау. Опциондарды страйк бағасы, мерзімі және негізгі актив бойынша кеңінен баптауға болады, ал стандартталған опциондар жиі нарықта саудаланады.
4. Шектелген тәуекел. Сатып алушының максималды шығыны төленген премиуммен шектеледі, ал басқа туынды құралдарда ірі шығындар болуы мүмкін.

Форвардтар сияқты опциондар да өте икемді болса да, опциондар әдетте тереңдетілген баптау мүмкіндігін аз ұсынады, себебі форвардтар биржадан тыс саудаланады және нақты талаптарға сәйкес жасалады. Сондықтан опциондардағы қарсы тарап тәуекелі форвардтарға қарағанда төмен, өйткені биржалық туынды құралдар бойынша клирингтік ұйымдар төлем қабілетсіздігі тәуекелін азайтуға көмектеседі.

Своптар

Своптар – екі тараптың белгілі бір кезеңде ақша ағындарын немесе басқа қаржылық құралдарды айырбастау туралы келісімдерін білдіретін туынды келісімшарттардың бір түрі. Пайыздық ставка свопы – тараптардың тұрақты және өзгермелі пайыздық ставкаларға негізделген ақша ағындарын айырбастауға арналған танымал қаржылық келісім.

Своптардың негізгі сипаттамалары:

1. Ақша ағындарын айырбастау. Тараптар пайыздық мөлшерлемелерді, валюталарды немесе басқа қаржылық көрсеткіштерді қамтитын ақша ағындарын айырбастайды.
2. Жекелендіру. Своптар стандартталған фьючерстер мен биржада саудаланатын опциондарға қарағанда икемдірек болып, нақты қаржылық талаптарды қанағаттандыру үшін кеңінен жекелендіруге мүмкіндік береді.
3. Кері тарап тәуекелі. Своптар әдетте биржадан тыс саудаланатындықтан, қатысушылар үшін айтарлықтай тәуекел тудырады.
4. Ұзартылған келісімшарт. Своптар әдетте ұзақ мерзімді болады, бұл оларды ұзақ мерзімді қаржылық тәуекелдерді басқаруға қолайлы етеді.

Фьючерстерді қолма-қол ақшамен есептесу

Фьючерстерді қолма-қол ақшамен есептесу – туынды құралдардың ерекше түрі. Бұл тараптардың келісімшартты физикалық актив орнына ақша айырбастау арқылы орындауын білдіреді. Бұл қаржылық құрал спекуляция жасағанды ұнататын және физикалық жеткізудің практикалық мәселелерінен аулақ болғысы келетін инвесторларға ерекше тартымды. Қолма-қол ақшамен есептесу кезінде активті физикалық түрде айырбастаудың қажеті жоқ. Қаржылық есептесу келісімшарт аяқталған кездегі актив бағасына негізделеді.

Бұл есептесу түрі инвесторларға негізгі активті бақылаусыз нарық ауытқуларынан пайда табуға мүмкіндік береді. Позицияларын өтеу үшін келісімшартқа кіргенде олар оны тиімді түрде жауып, тек баға өзгерістерінен пайда табуға назар аудара алады.

Туынды қаржылық құралдардың артықшылықтары мен кемшіліктері

Туынды құралдар – әртүрлі артықшылықтар ұсынатын тиімді қаржылық құралдар, бірақ олар елеулі тәуекелдерді де қамтиды. Инвесторлар осы құралдарды тиімді пайдаланып, портфелін жақсартып, тәуекелдерді басқару үшін артықшылықтары мен кемшіліктерін айқын түсінуі тиіс.

Артықшылықтары

1. Рискті азайту. Деривативтер инвесторларға нарықтық тәуекелдерден қорғануға көмектеседі, портфельдерін бағаның теріс ауытқуларынан қорғайды.
2. Левериджді пайдалану. Леверидж инвесторларға салыстырмалы түрде аз капиталмен ірі позицияларды басқаруға мүмкіндік береді, осылайша ықтимал табысты арттырады. Алайда леверидж – күрделі құрал екенін ұмытпаңыз, ол көп білім мен тәжірибені талап етеді.
3. Жоғары ликвидтілік. Көптеген туынды құралдар, әсіресе биржада саудаланатындары, елеулі ликвидтілік ұсынады, бұл инвесторларға позицияларды оңай ашуға және жабуға мүмкіндік береді.
4. Бағаны бекіту. Деривативтер инвесторларға негізгі активтің бағасын бекітуге мүмкіндік береді. Бұл оларға болашақ қаржылық қажеттіліктерді жоспарлауда сенімділік пен тұрақтылық береді.
5. Икемділік. Туынды құралдар инвесторларға өздерінің жеке қаржылық мақсаттары мен тәуекелге төзімділік деңгейіне сәйкес стратегияларын баптауға мүмкіндік береді.

Кемшіліктері

1. Мерзім аяқталуына дейінгі уақыттағы өзгерістер. Мерзім аяқталуына жақындаған сайын туынды құралдың уақыттық құны азаяды. Бұл оның нарықтық құнының тез төмендеуіне әкелуі мүмкін. Бұл құбылыс «уақыттық ыдырау» деп аталып, әсіресе опциондарға әсер етеді.
2. Левериджді пайдалану тәуекелдері. Леверидж пайданы арттыра алатын болса да, ол сондай-ақ ірі шығындарға әкелуі мүмкін. Бұл құралды басқару үшін барлық байланысты тәуекелдерді бағалауға және басқаруға мол біліктілік пен тәжірибе қажет.
3. Қарсы тараптың міндеттемелерді орындамау қаупі. OTC туынды құралдармен сауда жасағанда қарсы тарап өз міндеттемелерін орындамауы мүмкін, бұл ықтимал қаржылық шығындарға әкелуі мүмкін.
4. Негізгі активті ұстау шығындары. Физикалық жеткізуді немесе негізгі активті ұстауды қамтитын туынды құралдар үшін сақтау, сақтандыру және техникалық қызмет көрсету шығындары туындайды. Бұл шығындар ықтимал пайданы азайтуы мүмкін екенін есте ұстаған жөн. Сонымен қатар, туынды құралды ұстау шығындары оның тартымдылығын төмендетіп, инвесторларды стратегияларын қайта қарауға итермелеуі мүмкін.
5. Пайыздық мөлшерлемелер. Пайыздық мөлшерлемелердің өзгеруі туынды құрал келісімшартының құнына әсер етуі мүмкін. Пайыздық мөлшерлемелердің өсуі қарыз алу шығындарының артуына байланысты позицияны ұстап тұру шығындарын арттырады, ал мөлшерлемелердің төмендеуі ықтимал пайданы азайтуы мүмкін.

Туынды құралдарға инвестиция салу

Туынды құралдарға инвестиция салу сіздің инвестицияларыңызды әртарату және ықтимал тәуекелдерді басқарудың ақылды әдісі бола алады. Ескеруге тиіс бірнеше маңызды жайт бар.

1. Негіздерін түсінгеніңізге көз жеткізіңіз. Деривативтерге инвестиция салмас бұрын негізгі қаржылық ұғымдарды түсіну өте маңызды. Бұл білім OTC (over-the-counter) және биржада саудаланатын деривативтердің қалай жұмыс істейтінін түсінуге және сауда бойынша ақпаратқа негізделген шешімдер қабылдауға көмектеседі.
2. Спекуляция. Деривативтерге инвестиция салудың бір мүмкін жолы – оларды спекуляция үшін пайдалану. Бұл олардың болашақ баға қозғалысына нақты меншік құқығы жоқ кезде бәс тігу дегенді білдіреді.
3. Хеджирлеу. Деривативтер саудагерлерге портфельдерін хеджирлеу арқылы қорғаудың тиімді тәсілі болып табылады. Мысалы, акцияңыздың құнының төмендеуінен қорғану үшін пут опционды сатып алып, оны белгіленген бағада сатуға болады.
4. Биржада саудаланатын қорлар (ETF). Туынды құралдарға бағытталған ETF-тер әртүрлі нарықтарға пассивті түрде инвестиция салуды қалайтын инвесторлар үшін өте қолайлы, себебі олар жеке тәуекелдерді азайтып, инвестициялауға араласпайтын тәсілді ұсынады.
5. Брокерлік шот. Деривативтерге инвестиция жасау үшін дериватив нарықтарына кіру мүмкіндігін беретін брокерлік шот ашу қажет. Мысалы, деривативтермен тиімді сауда жүргізуге қажетті барлық негізгі құралдар мен оқу материалдарын ұсынатын сенімді брокерді, мысалы, J2T-ны таңдаңыз.

Деривативтермен сауданы одан да жеңілдету үшін осы қаржылық құралмен жұмыс істей бастағанда есте сақтауға тиісті негізгі пайдалы кеңестерді жинақтадық.

• Алдымен шағын инвестиция жасап, тәжірибелік білім алып, туынды құралдардың негізгі ұғымдарын меңгеріңіз.
• Нарық тенденцияларынан хабардар болып, туынды құралдар туралы үздіксіз білім алыңыз.
• Деривативтерге маманданған қаржылық кеңесшілерден кәсіби кеңес алуды қарастырыңыз.

Қорытынды

Туынды құралдармен сауда жүргізу икемділігі мен күрделілігімен ерекшеленеді, ол шектеулі капиталды пайдалана отырып позицияны күшейтуге мүмкіндік береді. Дәстүрлі инвестициялардан айырмашылығы, туынды құралдар – негізгі активтердің құнына негізделген келісімшарттар, олар ресми биржада емес, туынды құралдар нарығында саудаланады. Олар тәуекелдерді бақылауға және жоғары пайда алуға мүмкіндік береді, бірақ нарықтық ауытқулар, пайыздық мөлшерлемелер және қарсы тарап тәуекелдері сияқты қауіптерді де қамтиды. Артықшылықтары мен кемшіліктерін талдау инвесторларға туынды құралдардың олардың қаржылық мақсаттары мен тәуекелге төзімділігіне сәйкес келетінін анықтауға көмектеседі.

Жиі қойылатын сұрақтар

• Туынды қаржылық құралдардың мысалдары қандай?
  Туынды келісімшарттарға фьючерстік келісімшарттар, опциондар, своптар және форвардтық келісімшарттар жатады. Олардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар, сондықтан олар әртүрлі инвесторлардың қажеттіліктеріне сай келеді.
• Деривативтердің негізгі артықшылықтары мен тәуекелдері қандай?
  Туынды операциялар хеджирлеу, ликвидтілік, икемділік және левередж артықшылықтарын ұсынады. Кемшіліктеріне нарықтық және қарсы тарап тәуекелдері, күрделілік және дұрыс басқарылмаса қаржылық шығындардың ықтималдығы жатады.
• Биржада саудаланатын туынды құралдар дегеніміз не?
  Биржада саудаланатын туынды құралдар – реттелетін биржаларда саудаланатын стандартталған келісімшарттар. Олар трейдерлерге активтерді алдын ала белгіленген бағамен сатып алу немесе сату мүмкіндігін береді. OTC туынды құралдары ашық емес нарықтарда жұмыс істейді және жиі фьючерстер мен опциондардың төмен тәуекелділік профилін қамтамасыз етпейді, сондықтан олар көптеген инвесторларға жарамайды.
• Туынды құралдар қалай қолданылады?
  Деривативтер хеджирлеу арқылы бағаның тұрақтылығын, спекуляция арқылы жоғары кірістілік пен нарықтар арасындағы баға айырмашылықтарын пайдалану арқылы арбитраж мүмкіндіктерін ұсынады.